«Теміртау қаласының білім беру бөлімі» ММ

Теміртау қаласы әкімдігінің

«Теміртау қаласының №15 қазақ мектеп-гимназиясы» КММ

Бағыты:Қазақстанның тарихи ескерткіштері және болашақ дамуы бар саяхат маршруттары

Секция: Тіл бөлімі

Оқушылардың облыстық

ғылыми-практикалық

конференциясына

ұсынылған зерттеу

жоба тақырыбы:

 «Абай жолы»  романында  кездесетін

соматикалық фразеологизмдерді екі тілде салыстыру»

Орындағандар:  Жарылқасын Сымбат

Сатмаханова Эльвира

11 «А» сынып оқушылары

Жетекшілері: Айкеева Г.Б.

/қазақ тілі мен әдебиеті

пәнінің мұғалімі/

                                                                                                            Кусаинова К.Ж.

/ағылшын тілі

пәнінің мұғалімі/

Теміртау-2019

Аннотация

«Абай жолы» романында соматикалық фразеологизмдердің түрлерінің қолданылуы өте көп кездеседі. Романдағы осы фразеологизмдердің түрлері мен ұйытқы, соматикалық фразеологизмдерді жинақтап жүйелеу, олардың қолданылуындағы стилистикалық тəсілдер тақырыптың жаңалығы болып есептеледі.

Тақырыпты зерттеу өзектілігі:

         Қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдері ағылшын тіліндегі соматикалық фразеологизмдерімен салыстыру мен қатар талдау жасау арқылы  дұрыс, тура балама  аудармасын табу.

Мақсаты: Соматикалық тұрақты тіркестерді қолданысқа енгізу. көпшілік қауымға «Абай жолын» оқуды насихаттау.

Зерттеу әдістері:

Бұл тақырыпта негізінен түсіндіру, салыстырмалы, тіл фактілеріне бақылау жүргізу т.б. лингвистикада қолданылып жүрген əдістерден пайдаланылды.

Болжамы:

Қазақ және ағылшын тілдеріндегі соматикалық фразеологизмдерді дұрыс балама  аудармаларын  көрсету

Күтілетін  нәтиже:Соматикалық фразеологизмдерді тілдік  тұрғыда  қолдану  арқылы  ауызекі тілде  сауатты,   жаттық, еркін  сөйлеуге  меңгерту.«Абай жолын» көпшілікке жеңіл түрде оқыту.

                                                                Пікір

11 «А» сынып оқушысы Жарылқасын Сымбат пен Сатмаханова Эльвира жалпы екі тілде кездесетін соматикалық тіркестерді зерттей отыра және  «Абай жолы» романында кездесетін соматикалық фразеологизмдерді екі тілде салыстыру» тақырыбында бір жылдан аса жұмыс жасады.

Олар қазақ және ағылшын тілдеріндегі соматикалық фразеологизмдерді зерттеп, жыл бойы зерттелген соматикалық фразеологизмдерді  ұсынып отыр.

Фразеологизм алдымен адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді, сондықтан өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Тіл байлығын сөз еткенде алдымен Абай атамызды еске аламыз. Абайды бүкіл әлемге танытқан біріншіден: өлеңдері мен қара сөздері болса, екіншіден: М. Әуезовтің «Абай жолы» еңбегі болды. Сондықтан зерттеу жұмысымытарының мақсаты – романдағы кездескен соматикалық фразеологизмдердің қыр-сырын ашу. Оқушылар роман- эпопеяның 2 томында қолданған фразеологизмдерді беттерімен теріп, түсініктеме жасады. Зерттеу жұмысының жаңалығы: Абай бұрынғы фразеологизмдерді өзгертіп қолданғанда, екі түрлі әдіске жүгінген: бірі- тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің бір-екеуін өзге сөздермен ауыстырып қолдану, екіншісі — тілде қалыптасқан тұрақты тіркестің идеясын алып, соның ізімен жаңасын жасау.

Осы ғылыми зерттеу жұмысында романдағы екі тілдегі соматикалық фразеологизмдер салыстырмалы түрде зерттелген. Яғни, адам дене мүшелерінің атауларынан құралған фразеологизмдерді жинақтап, оларға статистикалық талдау жасалынған.

Мектеп-гимназия директоры                        Б.К.Нашкенов

Пікір жазғандар                       Г.Б. Айкеева

                                                                                   К.Ж.Кусаинова

Мазмұны

І.Кіріспе

ІІ.Негізгі бөлім

1. Екі тілдегі соматикалық фразеологизмдер ұғымын анықтау.
2. Соматикалық фразеологизмдердің түрлері.
3. Екі тілдегі  соматикалық фразеологизмдердің аударма  баламалары.
4. «Абай жолы» романында кездескен соматикалық тұрақты тіркестер

ІІІ. Қорытынды

ІҮ. Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Қазіргі қазақ фразеологиясы –зерттелмеген тұсы әлі де көп тіл білімінің бір саласы. Тұрақты сөз тіркестерінің мәселелері қазіргі таңда тіл ғылымында өзекті мәселелердің бірі есебінде зерттеліп жүр, өйткені фразеология- тіл мәдениетін арттырып, шеберлікке үйрететін сөз өнерінің асылы. Халықтық сана-сезім, салт-дәстүр, мәдени тұрмыс тарихын бейнелейтін фразеологизмдерді оқып танымайынша, тіл байлығын, тіл ерекшелігін түсініп, толық ұғыну мүмкін емес. Осындай ата-бабалары болған біздердің келешегіміз болған жастар да солардан үлгі алып, солар көтерілген биіктерге шығатынына сеніміміз мол.

Тілімізде қолданылатын жеке сөздермен бірге көптеген ерекше қалыптасқан сөз тіркестері жəне сөйлемшелер бар. Ол сөз тіркестерінің екі не одан да көп компоненттері болады, бірақ сөз тіркестері семантикалық бірлікте болып, тұтас бір ұғымды білдіреді. Мысалы: Көз бояу, жүрегінің түгі бар, қу бастан қуырдақтың ет алған т.б. Мұндай тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы ғасырлар бойы қалыптасып, ел аузында көп айтылып жалпы халыққа түсінікті болып кеткен.

Осы   фразеология  мәселелерін  ашуда академик  І.Кеңесбаевтың

«Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі»2 деген еңбегі бүкіл тюркологияға қосылған елеулі үлес болды[2.174б.].

Қазіргі қазақ тілінің фразеологизмдері фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік жəне фразеологиялық тізбек болып жіктеледі.

Фразеологияның жалпы теориясына қатысты М.Т. Тагиев, С.Н. Муратов ізденістері де ғылымға соны пікір, тың топшылаулар əкелді.

Өзге мəселелерге байланысты фразеология тарауынан пайдалы пікір айтушылар тобына                      Ə.Наджип,         М.Балақаев,            А.Ысқақов,   Ғ.Мұсабаев, Қ.Сағындықов,  С.Талжанов  сияқты   ғалымдар  жатады.  Тұрақты  тіркес категориясын тікелей зерттеп, құнды еңбек шығарып жүрген шəкірттер бар.

«Абай жолы» романындағы фразеологизмдерді зерттеу мəселесі əлі толық зерттеле қойған жоқ. Бұл бойынша ғылыми мақалалар бар болғанымен, өз алдына арнайы ғылыми- зерттеу жұмысы жазылмаған.

Осы ғылыми жұмысымызда тіліміздегі тұрақты сөз тіркестердің Мұхтар Əуезовтың «Абай жолы романында» қолдану аясына мысалдар негізінде анализ жасап шықтық.

Фразеологизмдердің ішіндегі кейбір сөздер соматикалық жағынан ерекше байқалып, түп қазық есебінде қызмет атқаратын ұйытқы сөздер жайлы айтылады. Оған мысалы: тіл, жүрек, көз, ауыз, қол, бас, т.с.с. жатады.

Абай жолы романындағы ұйытқы фразеологизмдерден бас, көз, тіл, жүрек т.б., т.б.фразеологизмдер мысалдармен көрсетіліп, екі тілде салыстырылды.

Абай жолы романындағы фразеологизмдердің қолданылуын зерттеу мəселесі əлі де жалғаса бермек.

Фразеологизмдердің құрамында дене мүшелерінің атаулары бар фразеологизмдерді соматикалық фразеологизмдер деп атайды. (грекше: soma-дене, onym-атау). Лексикологтардың айтуына қарағанда қазақ тіліндегі фразеологизмдердің 30% жуығы соматикалық атаулардан тұрады екен.

«Анатомиялық атаулар негізгі сөздік қорға жататындықтан, көп мағыналы, туынды сөз жасауға сонша бейімділігімен ғана сипатталмайды, сонымен бірге фразеологизмдер жасаудағы белсенді қызметімен де айрықша көзге түседі». Бір сөздің өзі бір ғана ұғым бермей, әлденеше ұғымға, ортақ атауға айналып кеткен.

Фразеологизмдер құрамындағы сөздердің  орын тәртібі, мағынасы, грамматикалық  формалары  өзгермейді, тіркес тілде дайын күйінде қолданылады.

Тіл білімінде фразеологизмдер тұрақты сөз тіркесінің жасалуына ұйытқы болып тұрған сөздеріне қарап эмотивті фразеологизмдер, соматикалық фразеологизмдер, зоофразеологизмдер, сандық ұғымдардың қатысуымен жасалған фразеологизмдер және тағы басқа болып бөлінеді.

Phraseological somatic

         Somatic is use of parts of the body. The term “somatic” is derived from Greek ‘soma’ meaning “body”.

Different sense organs of human body carry out definite sensing functions. Different people’s activities are fulfilled by means of their physical organs that are by their parts of body. On the other hand, human body is an accessible object of man’s observation  since his first paces. This unique fact promotes us to consider it through phraseological unit containing names of parts of body. Body parts are called “somatic” established in linguistics, traditionally is used to denote names of body parts. That  names of body are one of the ancient fundaments of phraseology.

The term “phrase logical somatic” was the firstly used by E. M. Mordkovich. The opinion was supported by phraseological units consisting of  body parts in English language and thus enrich. And phrase logical somatic make English language  more figurative.

Kazakh language is rich for the somatic phrase logical units. Phrase logical units are connected directly with a person, understands the world, the environment, because he knows, different phenomena by himself, by comparing them with himself.

Somatic phraseological units denoting person’s characteristics: — thick-headed, — light hearted, etc.

Comparing phraseology of genetically distant language as Kazakh and English allows finding national-cultural peculiarities, their differences and similarities.

Somatic phrase logical units are used in each of these sentences happy person, portray a joyful, etc.

Somatic phase logical units denoting psychological conditions, feelings of people and emotions / to break one’s heart- қабырғасын қайыстыру, to be sick at heart-жүрегі еру; to have no face – беті шыдамау/; somebody’s head – жүрегі аузына тығылды. Somatic phraseological units is denoting human interrelations, to take to one’s heart – бауыр басу, attitudes towards each other: a positive interrelations / to set one’s on upon – жаны құмар, etc.

In English and Kazakh extracts these idioms were used to point out beloved and important persons in heroes’ lives. The idioms considerably increased the figurativeness of the extract and made it more impressive.

Somatic phraseological units is denoting human actions:

1. Speaking activities: (to hold one’s tongue-жұмған аузын ашпау, bite one’s

lips – аузын бағу, to wag one’s tongue – аузы аузына жұқпау).

1. Hearing activities: (with all somebody’s ears – құлақ салу, to grate

somebody’s ears-құлақ жару).

1. Mental activities: (to enter somebody’s head – басына ой түсу, put your heads

together – басын қосу,  not to make head or tail of something – басы қату).

1. Seeing activities: (to take somebody’s eyes – көзі түсу, to open one’s eyes

көзі ашылу, to keep an eye on somebody — ала көзімен қарау).

Analyzing selected somatic phraseological units we have found similarities and differences in the languages and made the following conclusions:

1. There is a group of somatic phraseological units in Kazakh and English languages.
2. They can be classified into several groups according to their semantic meanings.
3. In order to express emotions, passion and strong feelings English speaking writers use somatic phraseological units with somatic “heart”, while Kazakh writers express emotions with the word “soul-жан”, “mood-көңіл”. Example: to take to heart – жанына бату, light – hearted-ақкөңіл,.
4. In both languages phrase logical units consisting of parts of body considerably increase figurativeness and impressiveness of the plots.
5. In Kazakh and English languages there are several similarities in denoting some phenomena. Example: an apple of an eye – көздің қарашығы, somebody’s hair stands up on end – шашы тік тұру, to put somebody’s head together – бас қосу.
6. Kazakh language is richer for somatic phraseological units than English. To one English idiom we found several different Kazakh equivalents: to keep an eye on somebody – көз қадау,

Соматикалық терминін алғаш рет тіл біліміне финн-угор тілінің маманы Ф.Вакк енгізген, ол эстон тілінің фразеологиясын қарастыра отырып, адам дене мүшесінің бөліктерін соматикалық фразеологизмдер деп атаған.

Сөздердің әр ұғымға жату-жатпауын есепке алмай, жалпы адам біткенге қатысты сөздер мен фразеологизмдерді барынша түгел қамтып көрсету мақсатында сөздікте адамның дене мүшелеріне қатысты екі жүзге жуық сөздер қамтылып, бұлардан туындаған 4200 фразеологизмдер бар екені анықталды.

Қазақ тілінің анатомиялық атауларға қатысты соматикалық фразеологизмдерге соншалықты бай екені байқалды. Әр тілдегі фразеологизмдердің мол қорын жасаудағы адамның дене мүшелерінің қызметін жай кездейсоқ нарсе деп қарауға болмайды.

Адамдар өзіне тән ішкі психологиялық жай күйін, қимыл әрекетін, түрлі құбылыстарға ұқсастырып, бойындағы бар қасиетін айнала қоршаған ортаға салыстыра сөйлеуді әдет еткен.

Мысалы: сөзге шебер, шешен кісі туралы тілге жүйрік, тілі майда, тілі мен жағына сүйенген т.б. деп айтады. Keep a civil tongue in one’s head – «әдепті сөйлеу», тырнақ астынан кір іздеу – «жаманшылық қуу», аузы аққа тию -«айран, сүт ішу», тізесін батыру – «күш көрсету», т.с.с. толып жатқан ұқсас құбылыстарды соматикалық атаулар арқылы жеткізілген.

Фразеологизмдерді мағына жағынан классификациялау ең қиын мәселердің бірі. Қиындық нақты тілдегі сөз тудырушы тәсілдердің бірі болып табылатын осы категорияның өзіндік ерекшелігінен келіп шығады.

Тілі байланды деген фразеологизм «ауру-сырқаудың салдарынан тілі сөйлеуге келмей қалды» деген мағынаны білдірумен қатар, басқаша мән беріп айтатын болсақ, «үні шықпады», «аузына құм құйылды» дегендердің орнына жүретіні белгілі. Lose one’s tongue – «тілін жұтып қою», «үндемей отыру» деген мағынаны білдіреді. Кейде тұлғасы мен құрамы жағынан бір-біріне ұқсамайтын соматикалық фразеология бірліктің өзі  кейде бір ғана ұғымды білдіреді. Мысалы: «мылжың», «бос сөзді» деген ұғымды – аузымен орақ ору, тілмен жағына сүйену, тілі ұзын –деп айт аламыз, ағылшын тілінде – wag one’s – «дәмсіз сөйлеу», a long tongue – «тілі ұзын» деген балама сөздермен айта аламыз.

Осы зерттеу жұмыста қолданылған барлық дерексөздерден жиналған адам дене мүшелері атауларынан құралған фразеологизмдерді жинақтап оларға статистикалық талдау жасауға тырысып көрдік.

Қазақ және ағылшын тілдеріндегі соматикалық фразеологизмдерге компоненттік талдау жасау мақсатында фразеологизмдер құрамына кіретін адам дене мүшелерінің атаулары таңдалынды. Олар:

1. бас – head
2. бет – face
3. ауыз – mouth
4. көз – eye
5. ерін – lip
6. кірпік – eyelash
7. құлақ – ear
8. мұрын – nose
9. тіл – tongue
10. тіс – tooth
11. иық — shoulder

12.қол – hand

13. жүрек – heart

14.бауыр – liver

15.бүйрек – kidney

16. тырнақ – nail
17. аяқ – foot

Сомантикалық фразеологизмдердің пайда болуының негізгі көзі мыналар болып табылады:

1. Адамның іс қимылдары мен мимикалық қимылы. (тісін қайрау- to show one’s teeth).
2. Адам ағзасының фразеологиялық сезімдері мен рефлекстері: (to feel one’s heart sink-жүрегі үшты).

Жалпы қазақ тіліндегі қарастырылған соматикалық фразеологимдердің

саны – 562 болса, ал ағылшын тілінде – 358 болды.

It’s appeared that the names of our body parts are often used in formation of phraseologisms. They have symbolic character and images understandable for both languages: Kazakh and English. It seems that using the names of different parts of the body, a person tries to express more fully his/her thoughts and makes the greatest impression by his/her speech. It’s interesting that images are similar in these languages.

Фразеологизм алдымен адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді, сондықтан өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Тіл байлығын сөз еткенде алдымен Абай атамызды еске аламыз. Абайды бүкіл әлемге танытқан біріншіден: өлеңдері мен қара сөздері болса, екіншіден: М. Әуезовтің «Абай жолы» еңбегі болды. Сондықтан зерттеу жұмысымыздың мақсаты- еңбекте қолданылған фразеологизмдерінің қыр-сырын ашу. Біз бұл еңбегімізде роман- эпопеяның 2 томында қолданған фразеологизмдерді беттерімен теріп, түсініктеме жасадық. Зерттеу жұмысының жаңалығы: Абай бұрынғы фразеологизмдерді өзгертіп қолданғанда, екі түрлі әдіске жүгінген: бірі- тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің бір-екеуін өзге сөздермен ауыстырып қолдану, екіншісі — тілде қалыптасқан тұрақты тіркестің идеясын алып, соның ізімен жаңасын жасау. Абай қазақ әдеби тілінің,оның ішінде өлең тілінің фразеологиялық құрамын байытып, жаңа түрлерін қосты.

Currently, Kazakh phraseology — one of the unexplored area of linguistics. Idiom serve as a means of imaginative reflection of the world, they absorb mythological, religious, ethical representation of the peoples of different eras and generations. That is why the role of phraseology in our speech is very noticeable. Eaten idioms appropriate to enliven and decorate as a spoken language and literary works. Perhaps that is why, the problem of phraseology research is relevant to modern linguistics. After work on the study of phraseology is still ongoing. When we talk about the richness of the language, it immediately reminded of Abai. Abaya propelled worldwide: songs and words of edification and work M.Auezov «Abai Joly». Thus the aim of our research work uncovering the mysteries of phraseology. The novelty of the research: application of the two methods in the first place that would change the phrase used Abaya other words and use them in speech, and secondly to grasp the idea of fixed expressions and create new ones. Abai Kazakh literature using enriched in their songs turns of phrase, and made new species.

“Абай        жолы”       романындағы     кездесетін         соматикалық  тұрақты тіркестер:

Қорытынды

Қазіргі кезде көп тілді білу, соның ішінде соматикалық фразеологизмдер қолдану білімді, сауатты адамға қажет.

Әр тілдің әдеби айшығын келтіретін дүниелерді атасақ: фразеологизмдер, идиомалар, мақал – мәтелдер екенін білеміз. Екі тілдегі кейбір  соматикалық фразеологизмдер лексикалық, грамматикалық өзгешеліктері болғанымен, құрылымы  ұқсас, мағыналық түйіні бірдей екені белгілі болды.

Қорыта келгенде, дене мүшелерінің атаулары – сөздік қордың өте ертеден келе жатқан көне тобы болып табылады. Сол себепті де соматикалық атаулардың фразеологизмдер құрамында көптеп кездесуі заңды. Соматикалық фразеологизмдердің жасалу жолдарын қарастырдық, олардың арасында біріншіден логикалық байланыс, екіншіден  образ тұтастығы бар екен.

«Абай жолы» романында кездескен соматикалық фразеологизмдерді аудару арқылы яғни  екі тілдегі соматикалық фразеологизмдерді зерттеу, оны ауызекі тілде игерумен қатар пайдалану — біздің зерттеу жұмысымыздың ең негізгісі болмақ.

Алдағы уақытта «Абай жолы» романындағы кездесетін соматикалық фразеологизмдерді одан әрі тереңдете зерттеп, ағылшын тілінің соматикалық фразеологизмдерімен салыстыра отырып,  санын  ұлғайтумен  айналысамыз деген ойдамыз.

Қолданылған  әдебиеттер: алфавит бойынша кою

1. Сопоставительный анализ соматических фразеологизмов английского языка. www.lib.ru.net
2. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, 1977 жыл, 712 бет.
3. 3.   Вакк Ф.О. О cоматической фразеологий в современном языке. Таллин, 1964. – 18 бет.
4. 5. Мордкович Э.М. Семантико-семантические группы сомантических фразеологизмов. Новосибирск, 1971 жыл, 429 бет.
5. 6. Өтебаева Ш., Садыбекова Б.А. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі соматикалық фраезологизмдер. Білім — №6, 2010 жыл, 33-36 бет.
6. Авакова Р.Ә Фразеологиялық семантика. Алматы, 2002 жыл, 53-55 бет.
7. Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 255 б.
   9. Сатенова С. Қос тағанды фразеологиялық тіркестердің авторлық қолданысына қарай өзгеруі / Тіл тарихы және сөз табиғаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 85-89 бб.
   10. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің синонимдік қатарлары . Тіл тарихы және сөз табиғаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 89-96,бб.
   11. Қоңыратбаева Ж. ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдер – Алматы: 2002. – 30 б.
   12. Мұхтар Әуезов. «Абай жолы» романы. 2 том